Miesiąc: grudzień 2018

Wszystkim, którzy tu trafią, życzę Wesołych Świąt i Dosiego Roku. Piszę to razem, choć teraz wszędzie piszą to osobno, ale sto lat temu (i w ogóle przed wojną) pisano to razem. Wg mnie jest to wyrażenie idiomatyczne i bez względu na źródłosłów powinno być pisane razem. Mam nadzieję, że w  końcu filolodzy dojdą do tego, żeby wrócić do starego sposobu pisania.

Majka mi poleciła ćwiczyć nabyte umiejętności, próbuję więc to robić.

To jest zdjęcie z czasów budowy balustrady krużganków, które miałam w całym zestawie zdjęć z Brzegu. Nie wiem, jak będzie wyglądało dodawanie zdjęć z innych miejsc, ale na dziś to już wystarczy.

Dzięki Majce udało mi się zamieścić tekst o dziedzińcu zamku w Brzegu, który czekał od sierpnia. Hip, hip, hurra!

Majeczko – buziaczki!

 

Pierwszy raz zobaczyłam zamek w Brzegu na początku lat 50-tych, najpewniej w czasie szkolnej wycieczki. Zapamiętałam z ówczesnego dziedzińca jedno przęsło krużganków na trzech kondygnacjach, tuż obok bramy (dużo później dowiedziałam się, że była to makieta gipsowa). Przęsło to, postawione niedługo przed wojną, było wyrazem poglądu niemieckich konserwatorów na domniemany wygląd dziedzińca zamkowego przed zniszczeniem (il. 1)

Na zdjęciu widać dobrze kolumny pierwszego piętra – mają głowice jońskie, tak jak kolumny parteru. Konserwatorzy niemieccy przyjęli, że głowice kolumn wszystkich kondygnacji krużganków były takie same jak te zachowane w przyziemiu (il. 2).

Drugi raz pojechałam do Brzegu, gdy zostałam kierowniczką Zakładu Doświadczalnego przy Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej (IHAST). Gdzieś w roku 1970 nasz Zakład otrzymał zlecenie od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) w Opolu, pani Jesionowskiej, na opracowanie projektu krużganków dziedzińca Zamku Piastowskiego w Brzegu.

Projekt odbudowy zamku, opracowany w warszawskim oddziale PP Pracownie Konserwacji Zabytków (PKZ) przez architektów Tomasza Kornackiego i Wacława Podlewskiego, nie był poprzedzony żadnymi badaniami stanu pierwotnego obiektu, ani nie korzystał z prowadzonych od 1961 r. przez Politechnikę Wrocławską badań architektoniczno-archeologicznych. Przewidywał on żelbetową konstrukcję krużganków dziedzińca, okładaną piaskowcem. Zresztą nie tylko konstrukcyjne elementy miały być tak wykonane – nawet tralki balustrady miały mieć rdzeń żelbetowy i piaskowcową okładzinę. Dokumentacja wykonawcza krużganków zajmowała całą szafę biurową, gdyż wszystkie kawałki okładzin narysowane były w skali 1:1, a niektóre elementy miały nawet po cztery i więcej takich kawałków. Wygląd krużganków był oparty na poniemieckiej gipsowej makiecie przęsła przy bramie wjazdowej, stojącej do czasu rozpoczęcia odbudowy zamku (il. 1).

Na szczęście dyrektor Instytutu (wówczas już docent) Jerzy Rozpędowski pełnił z ramienia opolskiego WKZ nadzór konserwatorski nad pracami na zamku, prowadząc równocześnie badania architektoniczno-archeologiczne. Po konsultacjach z konstruktorami, współpracującymi z naszym zakładem, zawetował projekt warszawskich architektów w części dotyczącej dziedzińca, jako niezgodny z zasadami konserwatorskimi oraz błędny od strony konstrukcyjnej (inna jest mrozoodporność betonu, a inna piaskowca; po paru sezonach zimowych okładziny spojone zwykłą zaprawą cementową zaczęłyby odpadać – do dzisiejszych technologii było wówczas bardzo daleko). Zapadła decyzja budowy kamiennych krużganków (il.3).

W trakcie prowadzonych na zamku badań, Rozpędowski odkrył pod tynkiem na I piętrze krużganków pozostałość po skutej głowicy półkolumny. Proporcje tego kamiennego fragmentu nie pozostawiały wątpliwości, że nie mogła to być głowica jońska, ale wydawało mu się, że nie może to być i głowica koryncka. Doszedł do wniosku, że była to nietypowa głowica z jednym rzędem liści akantu i okrągłym abakusem.

Moim zadaniem, jako kierującej Zakładem Doświadczalnym IHAST, było sporządzenie architektonicznego projektu kamiennych krużganków. Trzeba było zacząć od dokładnej inwentaryzacji ścian zamkowych okalających dziedziniec, gdyż pobieżna konfrontacja projektu warszawskiego ze stanem faktycznym wykazała duże niezgodności. Same pomiary były zadaniem dość karkołomnym, jako że krużganki istniały w formie szczątkowej – pozostało tylko parę przęseł parteru. Gdy rozpoczynaliśmy pracę, w niektórych wnętrzach nie było stropów, ściany więc były z zewnątrz i od wewnątrz niedostępne. W tamtym czasie nie było tak powszechnych dzisiaj rurowych rusztowań ani samochodowych podnośników do prac wysokościowych. Zdecydowaliśmy się na wykonanie inwentaryzacji przy pomocy fotogrametrii.

Zdjęcie fotogrametryczne charakteryzuje się brakiem skrótów perspektywicznych, może więc służyć do pomiarów. Mierząc jakiś odcinek ściany na parterze – dostępny bez problemów – i ten sam odcinek na zdjęciu otrzymywało się proporcje, które należało zachować przy rysowaniu.

Zdjęcia skrzydła południowego, które stanowiło największe wyzwanie, wykonano z dachu baraku, w którym mieściło się biuro odbudowy, położonego naprzeciw południowego skrzydła zamku, poza dzisiejszą ścianą północną (il. 4). Zdjęcia skrzydła wschodniego wykonano z okien skrzydła zachodniego (il. 5).

Elewacje zostały pomierzone i można było przystąpić do rozrysowywania krużganków.

Projektowanie rozpoczęłam od rozrysowania kolumn przyziemia wg istniejących reliktów. Północne krańce krużganków miały być zakończone klatkami schodowymi, których fundamenty odkryto w czasie badań. Badania wykazały również, że całe założenie było od północy zamknięte murem kurtynowym, który postanowiono odtworzyć (il. 6).

W czasie prac inwentaryzacyjnych odkryto też nad bramą fragment bazy kolumny I piętra, który miał inne zakończenia od strony bramy i inne z drugiej strony, co uznaliśmy za dowód, że nad łukiem bramy nie było balustrady. Nie było żadnego wiarygodnego przekazu dotyczącego wyglądu tego fragmentu, więc nie mogło być mowy o rekonstrukcji (il. 7).

Na rysunku dobrze widać różne potraktowanie balustrad nad bramą i na pozostałej części krużganków. Nad bramą zaprojektowaliśmy gładkie płyty piaskowcowe z tym, że na rysunku zaproponowałam wypełnienie ich pól napisami informującymi o historii budowy i odbudowy zamku. Zapełnienie pustych miejsc drobną formą, jaką stanowiłoby pismo, wyszłoby na dobre wizerunkowi samej bramy, dla której gładkie tafle kamienia są za ciężkie w zestawieniu z koronkową dekoracją rzeźbiarską zachowanej części (il. 8).

Niestety, Rozpędowski z wrodzonej skromności nawet nie poruszył tej kwestii w kontaktach z panią Jesionowską z wielką szkodą dla obecnego wyglądu zwieńczenia bramy.

Dla mnie wypełnienie tych pól napisami byłoby dopełnieniem widoku bramy, zgodnym z charakterem tego obiektu i „duchem epoki”. Umieszczenie zaś w tak widocznym miejscu historii odbudowy zamku nie pozwoliłoby na powielanie fałszywych informacji o odbudowie obiektu.

Jak wspomniałam, sprawą mocno dyskusyjną był kształt głowicy kolumn I piętra. Rozpędowski nie miał jasnego pomysłu na jej kształt. Wydawało mu się, że może to być tylko głowica „niby koryncka” z jednym rzędem liści akantu i okrągłym abakusem. Ja bardzo sceptycznie odniosłam się do tego pomysłu. Pomimo leżących na moim biurku zdjęć skutego fragmentu, do którego rzeczywiście nie pasowały żadne znane nam głowice korynckie, postulowany okrągły abakus nie dawał mi spokoju. Wydawał mi się elementem z innej bajki – renesansowe głowice korynckie nie znały takiej formy.

8. Widok fragmentu dziedzińca zamkowego przy końcu odbudowy.

Siedząc któregoś dnia przy desce (kreślarskiej! mowa o tych czasach, gdy architekt pracował przy desce, a nie na komputerze), zastanawiałam się po raz kolejny nad rozwiązaniem tego dylematu. Jak musiałaby wyglądać głowica koryncka, żeby jej przekrój przez środek był identyczny ze śladem w ścianie zamku? Zaczęłam ją sobie na boku szkicować, cały czas pamiętając o skutym fragmencie. Po narysowaniu ze zdziwieniem stwierdziłam, że gdzieś już to widziałam – chwyciłam zdjęcia detali ścian od strony dziedzińca i – ależ tak!

Podobne głowice mają pilastry w portalach wychodzących na niegdysiejsze krużganki i pilastry flankujące bramę od strony dziedzińca. Dotychczas nikomu z nas nie przyszło do głowy, że głowice kolumn mogą być podobne do głowic pilastrów.

Bardzo podekscytowana pokazałam rysunek i zdjęcia szefowi. Przyjrzał się im bardzo dokładnie bez słowa komentarza, choć było to zupełnie niezgodne z jego koncepcją. Następnego dnia przyniósł mi zdjęcie krużganków zamku w Guestrow, będącego dziełem tegoż Franciszka Parra, twórcy brzeskiego dziedzińca. Głowice kolumn I piętra miały wygląd taki sam, jak wymyślony przeze mnie poprzedniego dnia. To zadecydowało, że mój projekt został zaakceptowany.

Pozostało narysowanie projektu głowicy w skali 1:1 (il. 9) i na podstawie tych rysunków artysta rzeźbiarz Władysław Tumkiewicz wykonał model i odlew gipsowy (il. 10), który posłużył do wykonania wzorcowej głowicy kamiennej (jeszcze parę lat temu znajdowała się na dziedzińcu zamku).

Tak wygląda pełny obraz dochodzenia do dzisiejszego wyglądu zamkowego dziedzińca. Dziś widzowi patrzącemu na piękne arkady nie przyjdzie do głowy, że mogłyby one wyglądać zupełnie inaczej. Stare polskie przysłowie mówi: „cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie”. Myślę, że pasuje tu, jak ulał.

Nie wszyscy muszą być entuzjastami rekonstrukcji architektury zabytkowej. Jak pisze M. Zlat („Brzeg”, Ossolineum, 1979), „W trwającej kilka lat dyskusji nad projektem restauracji zamku wysuwano różne pomysły ożywienia zabytku bez uzupełniania go rekonstrukcjami, tym bardziej tu nie wskazanymi, że musiały odtwarzać niezbyt dobrze znany stan sprzed dwu stuleci. Ostatecznie jednak raz jeszcze zwyciężyła konserwatywna koncepcja rekonstrukcji.”

Należy zwrócić uwagę, że decyzja o zmianie projektu rekonstrukcji krużganków dziedzińca zamku w Brzegu została poprzedzona gruntownymi badaniami architektoniczno-archeologicznymi, które pozwoliły przybliżyć nas do wiedzy na temat stanu obiektu przed dwoma stuleciami. Nie wiemy, jak by wyglądał dziedziniec zamku, gdyby zwyciężyła inna koncepcja. Natomiast efekt tej „konserwatywnej” możemy podziwiać obecnie.

Pisząc o zamieszczaniu fałszywych informacji o historii odbudowy zamku, myślę o tych zawartych w opracowaniu M. Zlata „Zamek piastowski w Brzegu” (Instytut Śląski w Opolu, 1988), który za jedynych autorów odbudowy uważa Kornackiego i Podlewskiego, zaś z Rozpędowskiego zrobił „nadzorcę prac budowlanych” (sic!). W rzeczywistości architekci warszawscy są autorami odbudowy zamku z wyjątkiem dziedzińca. Autorem koncepcji projektu rekonstrukcji dziedzińca zamkowego jest bezsprzecznie prof. dr arch. Jerzy Rozpędowski, ja zaś jestem autorką projektu rekonstrukcji głowicy kolumny I piętra oraz opracowania projektu całości. Wysłałam wówczas do prof. Zlata sprostowanie, ale nie doczekałam się ani sprostowania, ani odpowiedzi.

Tekst ten był zamieszczony w pierwszym numerze PARANTELI – rocznika Śląskiego Towarzystwa Genealogicznego we Wrocławiu z roku 2016. Niestety, kiepskie ilustracje spowodowały, że przeszedł bez echa. Można zapytać: dlaczego opublikowaliśmy tego typu tekst w zeszytach Towarzystwa Genealogicznego? Przecież tu nie ma słowa o genealogii, nieprawdaż?

Owszem, to prawda. Ale poszczególne fragmenty opracowań genealogicznych stanowią przyczynek do dziejów całego społeczeństwa – są kamyczkami większej mozaiki. Takimi samymi kamyczkami są wiadomości o zdarzeniach nam współczesnych, które, nieudokumentowane, umykają naszej pamięci. Dlaczego nie staramy się o podkreślanie naszego wkładu w przywracanie pewnych wartości naszej kulturze? Książęta brzescy, mimo silnych związków z kulturą niemiecką oraz politycznej podległości koronie czeskiej, byli dumni ze swojego pochodzenia od królewskiego rodu Piastów i ten swój rodowód pokazali całemu światu na elewacji bramy zamkowej. Panowali na ziemiach, gdzie na wsiach do ostatniej wojny można się było porozumieć po polsku. Tymczasem my, opowiadając o czasach minionych, pokazujemy prawie wyłącznie dokonania autorów niemieckich, zapominając o własnych osiągnięciach. Niech ten tekst przywróci właściwe proporcje w spojrzeniu na brzeski Zamek – miejsce naszych dorocznych spotkań genealogicznych.

Korzystałam z:

– własny tekst autorki w księdze pamiątkowej „Nie tylko zamki”, szkice ofiarowane prof. Jerzemu Rozpędowskiemu w 75 rocznicę urodzin, wyd. Oficyny Wydawniczej Politechniki Wrocławskiej Wrocław 2005, str. 147-152;

– Jerzy Rozpędowski, „Rezydencja piastowska w Brzegu” – komunikat z badań archeologicznych w roku 1961, Zeszyty naukowe Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1963;

– Mieczysław Zlat, „Brzeg”, Ossolineum 1979;

– Mieczysław Zlat, „Zamek piastowski w Brzegu”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1988.

Dziś, (tj. 7.12.) odbył się wernisaż naszej wystawy w filii Biblioteki Publicznej na Dworcu Głównym we Wrocławiu. Były plansze do oglądania (i czytania), występ wokalny, przemówienia i degustacje ciast i owoców oraz napojów (nie-wyskokowych). W spotkaniu uczestniczyli przeważnie autorzy wystawianych plansz.